Η θεϊκή έμπνευση του Κρίστοφερ Νόλαν!
Γράφει ο Αντώνης Καρπετόπουλος
Έχοντας διαβάσει πριν πολλά χρόνια την ογκωδέστατη βιογραφία του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, γραμμένη από τους Κάι Μπερντ και Μάρτιν Σέργουιν, που έχει κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Τραυλός λίγο πριν το 2010, πήγα να δω την νέα ομώνυμη ταινία του Κρίστοφερ Νόλαν έχοντας την βεβαιότητα ότι είναι αδύνατο να αποδώσει στην οθόνη το υπέροχο αυτό βιβλίο πάνω στο οποίο στηρίχτηκε. Δεν ήμουν αρνητικά προκατειλημμένος, διότι από τον Νόλαν έχω δει ωραίες και λιγότερο ωραίες (αλλά ποτέ αδιάφορες) ταινίες, ωστόσο πίστευα πως αυτή τη φορά η μεγαλομανία του θα του βγει λίγο σε κακό. Το βιβλίο βασισμένο σε μια έρευνα διάρκειας εικοσιπέντε χρόνων, μου έμοιαζε ικανό να τον συντρίψει. Βγήκα από το σινεμά μετά από τρεις ώρες άφωνος.
Ο Νόλαν έφτιαξε μια από τις ωραιότερες και πιο γεμάτες ταινίες στην ιστορία του κινηματογράφου χρησιμοποιώντας το καταπληκτικό βιβλίο των Μπερντ και Σέργουιν περίπου ως προσάναμμά: το χρειάστηκε για να βάλει φωτιά στην έμπνευσή του και για τίποτα πιο πολύ. Δεν αναμετρήθηκε μαζί του, αλλά το χρησιμοποίησε. Δεν έδωσε μια βιογραφία του αινιγματικού Οπενχάιμερ, του πατέρα της ατομικής βόμβας, αλλά συνέθεσε ένα σπάνιο κινηματογραφικό δοκίμιο. Διότι μια σύνθεση είναι η ταινία του: μια σύνθεση ιστοριών, ανθρώπων, εικόνων, ήχων και κυρίως προβληματισμών. Μια σύνθεση που κάνει κάτι σπάνιο, όταν μιλάμε για σινεμά: κατευθύνει τα μάτια και τη σκέψη του θεατή συγχρόνως. Δεν σου επιτρέπει να σταματήσεις δευτερόλεπτο να κοιτάζεις την οθόνη και την ίδια στιγμή σε υποχρεώνει να φιλτράρεις ό,τι βλέπεις. Χωρίς μάλιστα αυτό να σε κουράζει: δεν υπάρχει πίεση στο μυαλό σου παρά μόνο ερωτήσεις. Στις οποίες ο Νόλαν δίνει τις απαντήσεις του, που μπορεί να είναι και να μην είναι οι δικές σου. Ετσι κάνει κάθε καλός δοκιμιογράφος.
Οι υπέροχες εμμονές
Διάβασα ότι το Οπενχάιμερ είναι η πρώτη ταινία του Νόλαν στην οποία ο σκηνοθέτης δεν ασχολείται με το χρόνο, που από την πρώτη στιγμή που μας συστήθηκε είναι από τα αγαπημένα θέματά του: διαφωνώ. Αν κάτι τράβηξε την προσοχή του Νόλαν στην περίπτωση του Οπενχάιμερ αυτό είναι αποκλειστικά ο χρόνος: ο Νόλαν βλέπει τον Οπενχάιμερ σαν τον άνθρωπο που έβαλε τέλος σε μια εποχή κι έγραψε τον πρόλογο της επόμενης – ένα κατεξοχήν ήρωα που κινείται στον αγαπημένο του Νόλαν χωροχρόνο όντας πραγματικό πρόσωπο, που απλά συμβαίνει να είναι και ήρωας επιστημονικής φαντασίας. Διότι ο Οπενχάιμερ του Νόλαν είναι κυρίως αυτό: ένας επιστήμονας που κάνει πραγματικό το φανταστικό. Ανακαλύπτοντας φυσικά στην πορεία πως όλα έχουν κόστος – πράγμα που οι ήρωες του Νόλαν ξέρουν πολύ καλά.
Η ταινία κινείται στο λατρεμένο περιβάλλον του Νόλαν που, όμως, ακριβώς επειδή είναι πιο ώριμος από ποτέ, διαχειρίζεται τις εμμονές του υπέροχα. Η αναπαράσταση της εποχής είναι καλύτερη κι από την Δουνκέρκη. Η εσωτερική αφήγηση κάνει ταινίες όπως το Inception και το Interstellar, που βασίστηκαν στη λεπτομέρεια μιας αφηγηματικής δομής, να μοιάζουν απλά εύκολα παραμυθάκια. Η διεύθυνση των ηθοποιών ξεπερνά ό,τι προηγούμενο έχουμε δει από τον Νόλαν που ποτέ του μέχρι τώρα δεν ήταν ένας δάσκαλος ερμηνειών. Η εικοναλατρεία του δε, αυτό δηλαδή που ήταν πάντα το μεγάλο χαρακτηριστικό του, εδώ αγγίζει επίπεδα αξιοζήλευτα: ο Νόλαν χρησιμοποιεί για πρώτη ίσως φορά τις εικόνες για να στηρίξει όχι απλά την ιστορία, αλλά τα ίδια τα αισθήματα που προκύπτουν από την εξέλιξή της και πρόκειται για δύσκολα αισθήματα.
Στην τελευταία ώρα της ταινίας ο Νόλαν εικονογραφεί την προδοσία, την υποκρισία, την απογοήτευση, τον ίλιγγο της πτώσης, την σχεδόν εφιαλτική ενδοσκόπηση και εν τέλει την ενοχή.
Η ταινία θα μπορούσε να μην έχει καν λόγια – αν και όλοι μιλάνε ακατάπαυστα από την αρχή. Η πιο μεγάλη άλλωστε σκηνή της, η σκηνή της δοκιμής της ατομικής βόμβας, περιέχει εικόνες, μουσική, και σιωπή: είναι μια τέλεια κινηματογραφική σύνθεση – μακριά ωστόσο από την ντοκιμαντερίστικη αισθητική την οποία κι ο Νόλαν δημιουργεί για να πείσει ότι αυτό που βλέπουμε είναι και μια βιογραφία. Ουδείς αμφιβάλει. Αλλά ευτυχώς είναι και πολλά άλλα.
Όλα στο μίξερ
Η ταινία σου δημιουργεί την εντύπωση πως είναι το απόσταγμα της κινηματογράφησης μιας ολόκληρης εποχής – νομίζεις πως ο Νόλάν έχει γυρίσει μια ταινία διάρκειας δέκα και πλέον χρόνων κι από αυτή έκοψε τις καλύτερες σκηνές και μας τις έδωσε γενναιόδωρα κρατώντας για τον εαυτό του τα υπόλοιπα. Δεν υπάρχει κανένας πρόλογος και καμία αναφορά στα παιδικά χρόνια του Οπενχάιμερ. Η ταινία ανάβει σαν σπίρτο και δεν σβήνει ποτέ. Τα μέρη της, που αν έβαζε κάποιος την ταινία σε μια γραμμική σε σειρά θα τα αριθμούσε σε τουλάχιστον τέσσερα, είναι όλα αναμειγμένα. Παρόλα αυτά, χάρη στην μαστοριά του δημιουργού, η σειρά δεν χάνεται χωρίς μάλιστα τα flash back και τα flash forward να επισημαίνονται με ήχους ή με υπενθυμίσεις της κάθε χρονιάς, στην οποία τα πράγματα διαδραματίζονται: ζεις την εποχή του Οπενχάιμερ, τα χρόνια και την εποχή του χωρίς φίλτρα αλλά στο μίξερ μιας κινηματογραφικής αφήγησης ανελέητης. Η μόνη φορμαλιστική έκπτωση αφορά το έγχρωμο και το ασπρόμαυρο. Το έγχρωμο κομμάτι της ταινίας έχει να κάνει αποκλειστικά με την ματιά του ήρωα: είναι η δική του αφήγηση της ιστορίας γεμάτη από κοντινά πλάνα που μας θυμίζουν συνεχώς με ποιον έχουμε να κάνουμε. Τα ασπρόμαυρα κομμάτια είναι το πώς αυτή την ιστορία την είδαν και την αποτίμησαν οι άλλοι – πάντα εκ των υστέρων. Εντός των χρωμάτων αλλάζουν και οι εποχές και οι σχέσεις και οι εχθροί και τα πάντα. Ο,τι το 1942 επιτρέπεται, το 1952 είναι ύποπτο. Η ρευστότητα του χρόνου, η εμμονή του Νόλαν, κινηματογραφικά δηλαδή εικονολατρικά, αποθεώνεται.
Όλο αυτό φιλμαρισμένο σήμερα γίνεται ακόμα πιο γκρίζο. Όχι γιατί είναι παρελθόν, αλλά γιατί μπορεί να αφορά και το μέλλον.
Ο Νόλαν δεν θέλει καν να παρουσιάσει ένα ρεαλιστικό δράμα: υπονομεύει τον ρεαλισμό υπέρ του δοκιμιακού του λόγου με διάφορους τρόπους – με σεναριακές αυθαιρεσίες, αλλά κυρίως με εικόνες. Υπάρχει ακόμα και σεξ και σεξουαλικές φαντασιώσεις, πράγμα σπάνιο στις σχεδόν πουριτανικές ταινίες του. Και φυσικά υπάρχει ένας στρατός καταπληκτικών ηθοποιών που αντίθετα από άλλες ταινίες του εδώ δεν αποτελούν μέρος του ντεκόρ, αλλά είναι αληθινοί πρωταγωνιστές. Ο Κίλιαν Μέρφι είναι ο Οπενχάιμερ – τον βοηθά και η ομοιότητα που έχει με τον Αμερικανό επιστήμονα. Η Έμιλι Μπλαντ βρίσκει χώρο για ένα τριπλό κρεσέντο. Ο Ματ Ντέιμον προσθέτει μια δόση χιούμορ, που σπανίως υπάρχει σε ταινίες του Νόλαν. Ο Ρόμπερτ Ντάουνι θυμίζει σε όλους πόσο σπουδαίος ηθοποιός είναι και πόσο πλάκα έχει κάνει παίρνοντας ελάχιστα στα σοβαρά τον εαυτό του στην τεράστια καριέρα του. Μεταξύ πολλών καταπληκτικών εμφανίζεται τελευταίος στη σκηνή ο Ράμι Μάλεκ έτοιμος να δείξει γιατί υπάρχει το Οσκαρ δεύτερου ρόλου. Δεν χρειάζεται να πω ότι όλα τα τεχνικά κομμάτια (μουσική, ήχος, φωτογραφία, μοντάζ, ρεπεράζ κτλ) είναι αψεγάδιαστα χωρίς να είναι εύκολα. Μιλάμε πάντα για τον Νόλαν.
Τρομερά επίκαιρος
Δεν θέλω να κάνω καμία αποκάλυψη για την πλοκή, το σενάριο, τις ανηφόρες και τις κατηφόρες, τις εσωτερικές εντάσεις και τις εκπλήξεις της ταινίας: δεν θέλω να στερήσω από κανένα την απόλαυση του να τα ανακαλύψει όλα μόνος του.
Θέλω απλά να υπογραμμίσω ότι η ταινία επισημαίνει πως ο Οπενχάιμερ αποδεικνύεται ότι είναι άβολα επίκαιρος. Όχι μόνο γιατι οι συζητήσεις για ένα πυρηνικό πόλεμο υπάρχουν συνεχώς στην επικαιρότητά μας μετά την εισβολή των Ρώσων στην Ουκρανία, αλλά γιατί σήμερα βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια σειρά υπαρξιακών κινδύνων -πανδημίες, κλιματική αλλαγή και ίσως αύριο η τεχνητή νοημοσύνη- τις οποίες διαχειρίζονται μικρές ομάδες επιστημόνων και εμπειρογνωμόνων που εργάζονται με μοναδικό βάρος τις αντιστάσεις της όποιας ηθικής τους.
Η περίπτωση του Οπενχάιμερ υπενθυμίζει ότι το επιστημονικό όνειρο ανήκει στη σφαίρα των επιθυμιών για αναγνώριση και καταξίωση – χωρίς ωστόσο να είναι όνειρο αθώο. Το κυνηγητό του είναι ένα υπέροχο ταξίδι βασισμένο στην αρχή ότι η εξερεύνηση της γνώσης, δηλαδή η ίδια η επιστήμη, δεν έχει σύνορα. Όμως η χωρίς τέλος περιήγηση στην απεραντοσύνη της επιστήμης δεν είναι συνώνυμο της αθωότητας: δεν είσαι αθώος γιατι πρωτοπορείς και δεν είσαι άμοιρος της ευθύνης γιατί δεν την φοβήθηκες.
Το να αφήσεις την σφραγίδα σου στην ιστορία δεν σου δίνει απαραίτητα κάποιο είδος ηθικής ανταμοιβής – για ευτυχία δεν συζητάμε καν. Οταν στο τέλος της ταινίας ο «Οπι» κι ο Αλμπερτ Αϊνστάιν συζητούν για το τέλος της ανθρωπότητας δεν βλέπεις πια μια ταινία, αλλά ακούς μια σκοτεινή προφητεία νοιώθοντας πως μπορεί ακόμη να εκπληρωθεί.
Και καταλαβαίνεις πως το σινεμά του Νόλαν έχει μια έμπνευση σχεδόν θεϊκή…
Πηγή: KarpetShow.gr
