Οι ηθικές αξίες τίθενται υπό αμφισβήτηση και τα όρια είναι πολύ εύκολο να ξεπεραστούν όταν οι συμμετέχοντες σε αυτή τη μελέτη βρίσκονται αντιμέτωποι με την εξουσία και τα πιο σκοτεινά ένστικτα.
Το “Das Experiment” (Το Πείραμα) του Oliver Hirschbiegel είναι ένα συγκλονιστικό ψυχοθρίλερ βασισμένο σ’ ένα πραγματικό γεγονός, ένα ψυχολογικό πείραμα, το “Stanford Prison Experiment”, που έλαβε χώρα το 1971 στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ και ματαιώθηκε πρόωρα όταν οι πειραματιστές έχασαν τον έλεγχο. Σύγχρονο, ανατρεπτικό και κυρίως ρεαλιστικό το σενάριο βασίζεται στο μυθιστόρημα “The Experiment – Black Box” του Μάριο Τζιορντάνο.
Το πείραμα ξεκίνησε σαν ένα “παιχνίδι” στο όνομα της επιστήμης. Όλα ξεκινούν από μια αγγελία που ζητάει εθελοντές για ένα ψυχολογικό πείραμα διάρκειας 2 εβδομάδων. Είκοσι άντρες, δύο εβδομάδες, με αντάλλαγμα δύο χιλιάδες δολάρια. Σκοπός του πειράματος η μελέτη της ανθρώπινης ψυχολογίας και συμπεριφοράς στο περιβάλλον μιας φυλακής.
Η αμοιβή που προσφέρεται, σε συνδυασμό με την περιέργεια της ανθρώπινης φύσης, είναι οι βασικοί λόγοι για τους οποίους αρκετός κόσμος θα δηλώσει συμμετοχή. Βασικός στόχος των υπεύθυνων ψυχολόγων του πειράματος είναι να επιλέξουν προσωπικότητες τέτοιες που δεν παρουσιάζουν τάσεις προς αποκλίνουσες συμπεριφορές, άτομα δηλαδή ψυχολογικά υγιή και ισορροπημένα.
Τι θα συμβεί όμως όταν ακόμα και αυτά τα φαινομενικά υγιή άτομα κληθούν να ενσαρκώσουν ρόλους πολύ συγκεκριμένους στο πλαίσιο μιας άκρως αληθοφανούς εμπειρίας; Μπορεί τόσο εύκολα και γρήγορα να αλλάξει η συμπεριφορά τους σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον; Αυτό ακριβώς προσπάθησαν να ανακαλύψουν οι συγκεκριμένοι επιστήμονες.
Η επιλογή των υποψηφίων έγινε με βάση την απουσία ψυχολογικών και ιατρικών προβλημάτων, αλλά και ποινικού μητρώου, έτσι ώστε να αποτελούν ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα για την επιστημονική παρατήρηση. Οι ρόλοι μοιράστηκαν μετά από ρίψη κέρματος (κορώνα ή γράμματα). Οκτώ άντρες γίνονται οι “φύλακες” και οι υπόλοιποι δώδεκα παίρνουν τη θέση των “κρατουμένων”, μέσα σε πραγματικά κελιά. Οι τελευταίοι πρέπει να πειθαρχήσουν σε μια σειρά κανόνων και οι πρώτοι να επιβάλλουν την τάξη, όπως ακριβώς θα έπρεπε αν ήταν πραγματικοί φυλακισμένοι.
Ο καθηγητής Ζιμπάρντο μοιράζει τους ρόλους και θέτει τους κανόνες και μετά αφήνει το πείραμα να εξελιχθεί ενώ αυτός, στη σκιά παρακολουθεί τα “πειραματόζωα” του από ένα κλειστό κύκλωμα τηλεόρασης. Τα πράγματα ξέφυγαν από το έλεγχο, σχεδόν από τις πρώτες κιόλας ώρες. Κάποιοι από τους δεσμοφύλακες προσαρμόστηκαν με μεγάλη χαρά από την αρχή στον ρόλο τους, κάνοντας κατάχρηση της εξουσίας που τους δόθηκε, επιδεικνύοντας μεγάλη εφευρετικότητα στον σαδισμό και την τυραννία που επέδειξαν στους κρατούμενους.
Η αξιοπρέπεια κι ο ανθρωπισμός χάνονται σταδιακά, η διαχωριστική γραμμή μεταξύ κρατουμένων και φυλάκων, πειράματος και πραγματικότητας, ηθικής και διαφθοράς σβήνει, τα πράγματα ξεφεύγουν από τον έλεγχο και το τίμημα δεν είναι πια η χρηματική αμοιβή, αλλά η επιβίωση του ισχυρότερου!
Οι “δεσμοφύλακες” μέσα σε λίγα εικοσιτετράωρα μεταμορφώθηκαν σε σαδιστές. Η ανία και η αίσθηση της εξουσίας τους εξωθούσαν σε βασανιστικές πράξεις, συνήθως κατά τη διάρκεια της νύχτας, τότε που νόμιζαν ότι οι κάμερες δε λειτουργούσαν.
Κάποιοι “κρατούμενοι” δεν αντέχουν την ψυχολογική πίεση την οποία υφίστανται και ζητούν να εγκαταλείψουν το πείραμα, ενώ άλλοι εμφανίζουν συμπτώματα κατάθλιψης ή νευρικού κλονισμού. Το χειρότερο είναι όμως πως η κατάσταση δεν ξεφεύγει από τα όρια μόνο για τους συμμετέχοντες αλλά και για τους ίδιους τους επιβλέποντες ψυχολόγους που αντί να εξασφαλίζουν την προστασία της υγείας των συμμετεχόντων μπαίνουν κι αυτοί σε μια διαδικασία πλεονεξίας και θέλουν να δουν μέχρι που μπορεί να φτάσει αυτό που δημιούργησαν. Ο Ζιμπάρντο απολαμβάνει τον ρόλο του θεού σε αυτό το κλειστό σύμπαν και παίρνει τον ρόλο του “κακού”, που θα κάνει τα πάντα για να συνεχίσουν τα “υποκείμενα” να του παρέχουν νέα δεδομένα. Οι επιστήμονες είναι το ίδιο απάνθρωποι με τους “δεσμοφύλακες”.
Τέλος ο ίδιος ο θεατής γίνεται συνένοχος στην ηδονοβλεψία των ερευνητών, μπορεί να προσπεράσει τη βία και να απολαύσει τη βάναυση αντιπαράθεση.
Παρακολουθούμε τη φθορά που προκαλεί στον άνθρωπο η εξουσία, ακόμα και όταν αυτή η εξουσία είναι μέρος ενός παιχνιδιού. Κάτω από τον μανδύα της θεσμικής υποστήριξης, είτε αυτός ο θεσμός είναι το κράτος είτε είναι ένα πανεπιστήμιο το άτομο μπορεί να μεταμορφωθεί και να διαπράξει κτηνωδίες. Έχει στα χέρια του εξουσία και ξεχνά ποιος είναι. Ο άνθρωπος δεν γεννιέται με βίαιη και αυταρχική συμπεριφορά, δεδομένων των κατάλληλων συνθηκών, οποιοσδήποτε μπορεί να γίνει “κακός”…
